طرحواره نقص و شرم در حوزه اول طرحواره‌ها است که در اثر تامین نشدن اساسی‌ترین نیازهای فرد یعنی نیاز به امنیت، پذیرش، محبت، عشق، تعلق خاطر، احترام، همدلی، درک و راهنمایی در سال‌های اولیه فرد شکل می‌گیرد. در حوزه اول طرحوارها به جز طرحواره نقص و شرم طرحوارهای دیگری مانند: محرومیت هیجانی، رهاشدگی، بی‌اعتمادی/بدرفتاری و انزوای اجتماعی حضور دارند.

در این مقاله به تعریف طرحواره نقص و شرم، دلایل شکل‌گیری، ویژگی این افراد، نوع روابط‌شان و راه تشخیص این افراد و درمان آن می‌پردازم.

آشنایی بیشتر با مفهوم طرحواره و انواع آن.

ویژگی افراد دارای طرحواره نقص و شرم

افراد دارای طرحواره نقص و شرم احساس می‌کنند که عیب‌های زیادی دارند و انسان ارزشمندی نیستند. باور راسخ دارند که چون آدم ارزشمندی نیستند دیگران دوستشان ندارند. همیشه نگران هستند که عیب و ایرادهای آن‌ها برملا شود. آدم‌های خویشتن‌داری به نظر می‌رسند ولی این حالت ناشی از خشم ابراز نشده و نهفته آن‌ها است. این افراد اینگونه فکر می‌کنند که یک‌سری عیب‌هایی در درون خود دارد، پس اگر دیگران به او نزدیک شوند مشکلات و عیب‌های او بر ملا می‌شود. این حس ضعف و بی‌کفایتی گاهی باعث احساس شرم در فرد می‌شود. حس افرادی که دارای طرحواره نقص و شرم هستند، این است که فردی ناقص حقیر و بی‌ارزش هستند و اگر در معرض نگاه دیگران قرار بگیرند بدون شک، اطرافیان او را طرد خواهند کرد.

حس شرم آن‌ها ناشی از نقص‌ها و کمبودهای شخصی و درونی آن‌ها است، که می‌تواند فردی یا عمومی ‌باشد. نقایص فردی مثل: خودخواهی، داشتن تکانه‌های جنسی غیر قابل قبول، داشتن تکانه‌های پرخاشگری و… مشکلات عمومی‌ مانند: ظاهر غیر جذاب، پایگاه اجتماعی پایین و….

افرادی که طرحواره نقص و شرم در آن‌ها فعال است، نسبت به طرد، سرزنش، کمرویی، مقایسه‌های نابجا و انتقاد حساس هستند. احساس شرم و ناامنی در حضور دیگران از رفتارهای برجسته این افراد است. این افراد در بسیاری از موارد هیچ کاری انجام نمی‌دهند زیرا نگاهشان به خودشان بر این فرض استوار است که انسان‌های بی‌نهایت عصبانی، نیازمند، شیطان صفت، تنبل، بد عنق، خرفت، کسل کننده، عجیب و غریب، چاق، لاغر، دراز، کوتاه و ضعیف هستند و اگر کاری انجام دهند احساس بی‌کفایتی آن‌ها بروز می‌کند.

این افراد از دیگران فراری هستند و با اطرافیان خود ارتباط بر قرار نمی‌کنند چون می‌ترسند نقص‌هایشان بر ملا شود. نه تنها روابط اجتماعی ندارند روابط صمیمی ‌هم ندارند، نه تنها خودشان را ارزشمند نمی‌دانند به دیگران هم اجازه می‌دهند که ارزشمندی آن‌ها را زیر سوال ببرند. به اطرافیان اجازه می‌دهند که با آن‌ها بدرفتاری کنند و حتی مورد توهین قرار گیرند.

شعار اصلی این افراد این است:

“من آدم بی ارزشی هستم”

روش های مقابله‌ای با طرحواره نقص و شرم

اگر این افراد تسلیم طرحواره شوند، غمگین و ناراحت و گوشه‌گیر می‌شوند ولی اگر به طرحواره حمله کنند بسیار عصبانی خواهند بود و به خاطر مشکلات، خودشان را مورد سرزنش قرار می‌دهند. با دیگران بدرفتاری می‌کنند، افرادی حسود و رقابت جو هستند.

برای زندگی مشترک خود همسری طرد کننده و انتقادگر انتخاب می‌کنند(تسلیم). البته گاهی به دلیل جبران افراطی حالت‌های نارسیسم خودبزرگ‌بینی و داشتن معیارهای سرسختانه را از خودشان نشان می‌دهند.

این افراد در دوران کودکی به دلیل عیب و ایرادهایی که خانواده از او گرفته‌اند، مورد احترام خانواده قرار نگرفته است. بیشترین هیجانی که این افراد تجربه می‌کنند، احساس شرمساری است. فردی که عیب و ایرادش بر ملا شود احساس شرم می‌کند. این افراد مدام این احساسات را تجربه می‌کند.

 این احساس شرم و نقص سبب می‌شود که فرد فکر کند لیاقت عشق و محبت کسی را ندارد. این طرحواره تقریباً در 51% افرادی که به روانشناسان مراجعه می‌کنند مشهود است. افرادی که تسلیم این طرحواره شده‌اند احساس ناامنی دارند اعتماد به نفس خودشان را از دست می‌دهند. افرادی که جبران افراطی می‌کنند خودبزرگ‌بینی دارند ظاهر بسیار عالی و آسیب ناپذیر از خود نشان می‌دهند.

 افرادی که جراحی زیبایی زیادی انجام می‌دهند احتمالاً دارای طرحواره نقص و شرم هستند زیرا خودشان را زشت ارزیابی می‌کنند.

این افراد در تسلیم طرحواره نقص و شرم، خودشان را نفهم، بی‌شعور، به‌دردنخور، بی‌ارزش و آدم بد معرفی می‌کنند و خودانتقادگری و بیزاری از خویشتن‌ را مطرح می‌کنند. افرادی که جبران افراطی می‌کنند افرادی خودشیفته ولی آسیب‌پذیر و شکننده هستند. این افراد از زندگی معمولی بویی نمی‌برند و دیگران را عامل مشکل خود در نظر می‌گیرند و همیشه خود را حق به جانب در نظر می‌گیرند.

افراد دارای طرحواره نقص و شرم از درون احساس می‌کنند که دیگران به آن‌ها احترام نگذاشته‌اند و برای پوشش این احساس دردناک روبه خودشیفتگی و حق به جانبی می‌آورند. همیشه از عالم و آدم طلبکار هستند. این افراد به دنیا می‌گویند: “انتظارات من خیلی زیاد است. رفتارم از همه بهتر است. به چنان رفتارهایی دست می‌زنم که هیچکس جرأت نکند به من بگوید بالا چشمت ابرو است و یا جرأت نکند که من را نادیده بگیرد”.

افراد دارای طرحواره نقص و شرم ‌سرسخت، لجباز و مقاوم در برابر خواست دیگران هستند اکثر این افراد نقابی بر چهره دارند.

 سبک مقابله‌ای فرار بیشتر به صورت رفتارهایی چون وسواس، اختلال مصرف الکل، اعتیاد، مصرف خودسرانه و بی‌رویه دارو‌ها، پرخوری، اعتیاد به کار بروز می‌کند که می‌توانند روی رنج، درد و احساس بی‌ارزشی فرد سرپوش بگذارند.

علل به وجود آمدن طرحواره نقص و شرم

افراد دارای طرحواره نقص و شرم در دوران کودکی مورد احترام قرار نگرفته‌اند و کسی دوست داشتن را به آن‌ها ابراز نکرده است. همیشه از آن‌ها ایراد گرفته شده است و طرد شده‌اند. در نتیجه کم‌کم مطمئن می‌شوند که حق با والدین است و لیاقت عشق و محبت کسی را ندارد. هیچوقت به انتقادها و عیب‌جویی‌های همیشگی والدین به صورت شک و تردید نگاه نکرده‌اند و با طرد‌ شدن‌های متوالی به این نتیجه می‌رسند که:

خلایق هر چه لایق

همه ناکامی‌ها و شکست‌ها را به بی‌لیاقتی و کمبود‌های درون خود، ربط  می‌دهند. به همین دلیل احساس شرم دائمی‌ دارند. والدین انتقادگر، طردکننده، عیب‌جو، سرزنش‌گر، نامهربان، دارای معیارهای سختگیرانه، استاد بلامنازع فخر فروشی و تکبر ورزی، شهرت‌طلب، مغرور، مقایسه کننده و بلند پرواز دارند.

ریشه تحولی این طرحواره در موارد زیر مشخص می‌شود:

1. یکی از افراد خانواده دارای طرحواره نقص و شرم، سخت انتقادگر و فحاش و بددهن بوده است و بسیار زیاد کودکان خود را مورد مواخذه قرار می‌داده است. او با رفتار و گفتارش کودک را راحت نمی‌گذاشته است. کودک از ترس تنبیه‌ها و انتقادات آن فرد در امان نبوده است.
2. والدین مدام فرد را ناامید و سرخورده می‌کردند.
3. والدین از ابراز محبت دریغ می‌کردند و او را طرد می‌کردند.
4. یکی از اعضای خانواده از نظر جسمی، جنسی و یا عاطفی با فرد بدرفتاری کرده است.
5. فرد دیوار کوتاه خانواده بوده است و در خانواده تمام اشتباهات را بر گردن او گذاشته می‌انداختند.
6. والدین به طور دائمی ‌به فرد می‌گفتند که فردی بی‌ارزش و نالایق است، هیچی نمی‌شود و به درد هیچ کاری نمی‌خورد.
7. بارها غیرمنصفانه با برادران و خواهران و یا همسالان خود مقایسه شده است و والدین آن‌ها را به او ترجیح می‌دادند.
8. والدین طلاق گرفته‌اند و فرد خود را مقصر این موضوع می‌داند.

طرحواره نقص و شرم در روابط

 این  افراد معمولاً دنبال همسرانی می‌روند که دسترسی به آن‌ها سخت باشد، آدم شلوغ و پرکاری باشد. معمولاً جذب فردی می‌شود که او دست رد به سینه  فرد بزند و با  فرد بدرفتاری و بی‌احترمی‌ کند(بازآفرینی).

فرد سخت دنبال همسری هست که فردی ایراد گیر، طرد کننده و عیب جو باشد.

طرحواره نقص و شرم در انتخاب همسر

 علائم زیر نشانگر درخواست فرد دارای طرحواره نقص و شرم برای ازدواج است :

1. فرد و همسرش علاقه چندانی به دیدن همدیگر ندارند.
2. فرد خیلی دوست دارد که روابط کوتاه مدت ولی با عشق داغ و شور انگیز داشته باشد. همواره با چند نفر رابطه برقرار می‌کند تا همیشه یک فرد زاپاس داشته باشد که اگر یکی از آن‌ها فرد را ترک کرد فرد دیگری در دسترس او باشد.
3. فرد جذب افراد ایرادگیر و عیب‌جو می‌شود که مدام تحقیر شود. فرد جذب افرادی می‌شود از نظر جسمی‌ و هیجانی با او بدرفتاری کند.
4. جذب فردی می‌شود که علاقه چندانی به او ندارد ولی او همچنان در خیال باطل است که بالاخره محبت او را جلب خواهم کرد.
5. فرد به دنبال زیباترین و جذاب‌ترین فرد می‌گردد. حتی با اینکه که می‌داند گل بی‌‍خار وجود ندارد.
6. با افرادی راحت است که خیلی به دنبال شناسایی افکار و احساسات او نباشند.
7. فقط با افرادی راحت است که فکر می‌کند از او پایین‌تر هستند.
8. فردی را به عنوان همسر انتخاب می‌کند که نمی‌تواند با او وقت زیادی بگذراند. کسی که مدام در مسافرت است، متاهل است یا با دیگران هم در رابطه است.
9. فرد کسی را انتخاب می‌کند که تحقیرش کند و از او سو استفاده کند و او را آدم حساب نکند. این افراد همیشه در حال نقش بازی کردن هستند و ناتوان در ابراز صداقت هستند.

نشانه‌ها در رابطه با همسر

1. این افراد اگر توسط همسرشان مورد احترام قرار بگیرند او را مورد انتقاد قرار می‌دهند. با این کار به عواطف عاشقانه خود مجال بروز نمی‌دهند. انگار با رفتارهای خود به همسرش می‌فهماند که لیاقت عشق و محبت را ندارد.
2. خویشتن ‌واقعی خود را پنهان می‌کند به همین دلیل هیچگاه احساس نمی‌کند که همسرش او را می‌شناسد و درک می‌کند.
3. نسبت به همسرش احساس مالکیت دارد بر همین اساس همیشه حسادتش فعال است.
4. به طور دائمی‌ و به شیوه‌ای غیرمنصفانه خودش را با دیگران مقایسه می‌کند. به همین دلیل احساس حقارت و حسادت او را رها نمی‌کند.
5. اگر چه همسرش به او اهمیت می‌دهد و احترام می‌گذارد اما او همچنان از او تقاضای حمایت، عشق و اطمینان خاطر می‌کند. همیشه می‌خواهد مطمئن شود که دوستش دارد، بالاخره کار را به جایی می‌رساند که حوصله همسرش از این رفتار سر برود.
6. فرد به شکلی با همسرش برخورد می‌کند که او به خودش اجازه دهد که از او ایراد بگیرد. او را تحقیر کند و با او بدرفتاری کند.
7. اگر فردی از او انتقاد کند(انتقاد سازنده است) خیلی سریع وارد موضع دفاعی می‌شود، او در برابر فرد انتقاد کننده موضع خصمانه می‌گیرد. 
8. فرد به شدت از فرزندان خود انتقاد می‌کند.
9. اگر موفقیتی به دست آورد خودش را لایق آن موفقیت نمی‌داند. اگر هم موفقیتی به دست نیاورد شدیداً عصبانی می‌شود .
10. در برابر مشکلات زندگی و مشکلات ارتباطی سخت ناامید می‌شود. در نتیجه به دام افسردگی می‌افتد.
11. وقتی در جمع صحبت می‌کند به شدت مضطرب می‌شود.

درمان

برای درمان طرحواره نقص و شرم، مانند بقیه انواع طرحواره‌ها نیاز به مراجع به روانشناسِ طرحواره درمانگر دارید. که پس از انجام تست و مصاحبه طرحواره یا طرحواره‌های شما را شناسایی کند و بعد شروع به طرحواره درمانی کند.

من را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید

• Instagram
• YouTube
• WhatsApp

منبع:

https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-savvy-psychologist/202201/18-schemas-change-the-way-you-see-the-world#:~:text=Unrelenting%20Standards%2FHypercriticalness,doing%20this%20to%20avoid%20criticism.