به گفته جفری یانگ، طرحواره ها به اصطلاح تله‌های زندگی هستند که از خاطرات، احساسات، افکار و ادراک بدن تشکیل شده‌اند. طرحواره‌ها معمولاً در اوایل کودکی یا نوجوانی در نتیجه نقض نیازهای اساسی انسان به وجود می‌آیند. با گذشت زمان این طرحواره‌ها بسیار برجسته می‌شوند و برای فرد، چه از نظر شخصی و چه در روابط، ناراحت کننده و مشکل‌ساز می‌شوند.

طرحواره یک سری چهارچوب‌های ذهنی است که توسط والدین برای کودکان ساخته می‌شود. همانند لنز عینکی است که والدین برای فرزند خود می‌سازند که او تا آخر عمر، دنیا را از پشت این لنزها می‌بیند، اما مشکل اینجا است که این عینک دنیا را به ما اشتباه نشان می‌دهد. وقتی دنیا را اشتباه ببینی، اشتباه واکنش نشان می‌دهی و در نتیجه این اشتبهاهات آسیب خواهی دید.

طرحواره‌ها الگوهای غیر مفید یا چهارچوب‌های ذهنی ناسازگاری هستند که در افراد در صورتی که نیازهای عاطفی آن‌ها در کودکی برآورده نشود، ایجاد می‌شود. این طرحواره‌ها می‌توانند همیشه زندگی فرد را در همه حوزه‌ها مانند روابط، تحصیل، کار و… تحت تأثیر قرار دهند و در صورت عدم توجه به روش‌ها و رفتارهای مقابله‌ای مشکل‌ساز شوند. طرحواره‌درمانی به فرد آموزش می‌دهد که چگونه نیازهای هیجانی خود را به روشی سالم که باعث ناراحتی نمی‌شود، برآورده کند.

در این مقاله به تعریف طرحواره (تله زندگی) و معرفی انواع‌ طرحواره‌ها و حوزه‌های آن می‌پردازم.

نیازهای اصلی کودک چیست؟

یکی از بزرگترین عوامل در ایجاد طرحواره‌ها، برآورده نشدن نیازهای هیجانی اصلی فرد در دوران کودکی است.

این نیازهای اصلی عبارتند از:

• احساس امنیت و دلبستگی ایمن به دیگران
• احساس هویت و خودمختاری
• آزادی بیان احساس خود و درخواست آنچه از دیگران نیاز دارید
• توانایی بازی کردن و خودجوش بودن
• محدودیت‌ها و مرزهای ایمن و متناسب با سن

علاوه بر نیازهای هیجانی برآرورده نشده، تجربه‌های منفی دیگری نیز می‌تواند به بوجود آمدن طرحواره‌ها کمک کند. مانند:

• آسیب دیدگی یا قربانی شدن؛ زمانی است که فرد دچار آسیب‌های جدی، تروما، تجربه‌های آسیب‌زا یا مورد سوءاستفاده قرار گرفته است.
• محدودیت بیش از اندازه یا عدم محدودیت؛ در این شرایط، والدین فرد ممکن است بیش از حد محافظت کنند یا بی‌توجه باشند. مرزهای درستی برای فرد تعیین نکرده باشند.

 طرحواره درمانی نوع جدیدی از روان‌درمانی است که عناصری از درمان شناختی رفتاری (CBT)، روانکاوی، نظریه دلبستگی و درمان متمرکز بر هیجان را ترکیب می‌کند. در حال حاضر یکی از موثرترین روش‌های درمانی است.

انواع طرحواره ها

18 طرحواره شناخته شده در 5 حوزه، دسته‌بندی می‌شود. هر یک از پنج حوزه نشان دهنده یک جزء مهم از نیازهای اصلی کودک است.

حوزه اول: بریدگی و طرد

برآورده نشدن نیازهای اساسی:

امنیت ،پذیرش، محبت، عشق، تعلق خاطر، احترام، همدلی، درک و راهنمایی (دلبستگی ایمن)

مهم‌ترین و اولین نیاز اساسی هیجانی هر انسانی کسب اعتماد و امنیت است که از طریق پذیرش، محبت، درک و همدلی از سوی اطرافیان به خصوص والدین کسب می‌شود. کودک در ابتدای زندگی سعی دارند منفعالنه ولی مشتاقانه همه چیز را از دیگران بگیرد و بفهمد که دیگران قابل اتکاء و قابل اعتماد هستند. در صورتی که این نیازهای اساسی هیجانی برطرف نشود فرد دچار طرحواره‌های زیر می‌شود:

1. طرحواره رهاشدگی / بی ‌ثباتی (AB)

این افراد اعتقاد دارند که روابط‌شان با افراد مهم زندگی ثبات چندانی ندارد، احساس می‌کنند که افراد مهم زندگی در کنار آن‌ها نمی‌مانند زیرا آن‌ها از لحاظ هیجانی غیرقابل پیش‌بینی هستند.

آشنایی بیشتر در مورد طرحواره رهاشدگی

2. طرحواره بی اعتمادی / بدرفتاری (MA)

افرادی که درگیر این طرحواره‌اند فکر می‌کنند دیگران به آن‌ها دروغ می‌گویند، تحقیر می‌کنند، کلک می‌زنند، به دنبال تقلب و سودجویی از آن‌ها هستند. این افراد همیشه شکاک هستند.

آشنایی بیشتر با طرحواره بی اعتمادی / بدرفتاری

3. طرحواره محرومیت هیجانی (ED)

این افراد اعتقاد دارند که نیازهای هیجانی طبیعی آن‌ها به وسیله افراد مهم زندگی به اندازه کافی برآروده نشده است. این افراد سه نوع محرومیت را تجربه می کنند:

• محرومیت از محبت
• محرومیت از همدلی
• محرومیت از حمایت

آشنایی بیشتر با طرحواره محرومیت هیجانی

4. طرحواره نقص / شرم (DS)

این افراد احساس می‌کنند که عیب‌های زیادی دارند و انسان ارزشمندی نیستند. باور راسخ دارند که چون آدم ارزشمندی نیستند دیگران دوستشان ندارند. همیشه نگران هستند که عیب و ایرادهای آن‌ها برملا شود. آدم‌های خویشتن‌داری به نظر می‌رسند ولی این حالت ناشی از خشم ابراز نشده و نهفته آن‌ها است.

آشنایی بیشتر با طرحواره نقص و شرم

5. طرحواره انزوای اجتماعی/ بیگانگی (SI)

این افراد از هرگونه موقعیت‌های اجتماعی فراری هستند و در موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب، استرس و حقارت می‌شوند وقتی با دیگران روبرو می‌شوند به هم می‌ریزند. این افراد از دنیا کناره‌گیری می‌کنند زیرا معتقدند که به جامعه تعلق ندارند. این افراد خودشان را متعلق به هیچ دسته و گروهی نمی‌دانند احساس‌ اساسی این افراد این است که تفاوت اساسی با دیگران دارند وصله ناجور اجتماع هستند.

آشنایی بیشتر با طرحواره انزوای اجتماعی

 حوزه دوم: اختلال در استقلال و عملکرد

برآورده نشدن نیازهای:

نیاز به استقلال، خودمختاری، احساس توانمندی و شایستگی

هر فرد در خانواده باید به استقلال، خودمختاری و حس توانمندی تشویق شود. تا بتواند مسئولیت‌پذیر شود و گلیم خود را در زندگی از آب بیرون بکشد. اگر این نیازها برآورده نشود فرد دچار طرحواره‌های ناسازگار زیر می‌شود:

6. طرحواره وابستگی / بی کفایتی (DI)

این افراد در پذیرفتن مسئولیت‌های زندگی روزمره بدون کمک دیگران احساس ناتوانی می‌کنند. بیش‌تر حالت انفعالی دارند و حس درماندگی دارند. در موارد شدیدتر این افراد حتی احساس می‌کنند که قادر به مراقبت از خود در حل مسائل روزمره زندگی، قضاوت درست، مقابله با وظایف جدید و تصمیم گیری منطقی نیستند.

7. طرحواره آسیب پذیری در برابر آسیب یا بیماری (VH)

چنین افرادی معتقدند که در هر لحظه از زندگی فاجعه‌ای رخ خواهد داد.

در سه حیطه زیر فاجعه سازی می‌کنند:

• فاجعه سازی طبی(بروز یک جمله قلبی، بیماری ایدز)
• فاجعه سازی هیجانی( دیوانه شدن، از دست دادن کنترل)
• فاجعه سازی بیرونی(بلایای طبیعی، تصادف، خیانت)

آشنایی بیشتر با طرحواره آسیب پذیری در برابر آسیب یا بیماری

8. طرحواره گرفتار / خود تحول نیافته (EM)

این افراد معتقد هستند بدون حمایت دیگری قادر به ادامه زندگی و تجربه شادی نیستند. احساس می‌کنند وجودشان با فرد دیگری ادغام شده است و هویت جداگانه‌ای ندارند. این افراد حریم خصوصی ندارند و در هم آمیختگی زیادی با دیگران دارند.

آشنایی بیشتر با طرحواره گرفتار / خود تحول نیافته

9. طرحواره شکست (FA)

این افراد اغلب حس بی‌کفایتی دارند و بر این باورند که فردی بی‌عرضه، بی‌استعداد، احمق و بی‌سواد هستند. وقتی خودشان را در زمینه‌های تحصیلی، شغلی، ورزشی و … با دیگران بخصوص همسالان مقایسه می‌کنند خودشان را بی‌کفایت می‌دانند. باور اصلی این افراد این است که حتماً شکست می‌خورند. معمولاً کارها را نیمه‌کاره رها می‌کنند و یا برعکس بی‌وقفه کار می‌کنند.

آشنایی بیشتر با طرحواره شکست

حوزه سوم: محدودیت های مختل شده

افرادی که طرحواره‌هایشان در این حوزه قرار دارد، محدودیت‌های درونی آن‌ها در خصوص احترام متقابل و خویشتن‌داری به اندازه کافی رشد نکرده است. این افراد اغلب خودخواه، لوس، بی‌مسئولیت یا خودشیفته به نظر می‌رسند. آن‌ها در خانواده‌هایی بزرگ شده‌اند که خیلی سهل‌انگار و یا بیش از حد مهربان بوده‌اند. سهل انگاری افراطی، سردرگمی، یا حس برتری وجه مشخصه آن‌ها است. دو طرحواره در این حوزه قرار می‌گیرند که عبارتند از:

10. طرحواره استحقاق / بزرگ منشی (ET)

این افراد خودشان را یک سر و گردن بالاتر از دیگران می‌دانند بنابراین حقوق و امتیازات خاصی را نیز برای خودشان قائل هستند. افرادی که این طرحواره در آن‌ها فعال است خودشان را ملزم به رعایت احترام متقابل با دیگران نمی‌دانند.

آشنایی بیشتر با طرحواره استحقاق

11. خویشتن داری / خود انضباطی ناکافی (IS)

این افراد بطور اغراق آمیزی از هر نوع ناراحتی اجتناب می‌کنند، اجتناب از درد، تعارض، رویارویی، مسئولیت پذیری، به زحمت افتادن، تعهد، شرافت، کسب رضایت، فعالیت برای درآمد و …

این افراد تحمل ناکامی را ندارند و آدم‌های خویشتن‌داری نیستند و قدرت کنترل تکانه خود را ندارند.

حوزه چهارم: دیگر جهت گیری

برآورده نشدن نیازهای:

نیاز به آزادی در بیان نیازها و هیجان‌های سالم

یکی از مواردی که در دوران کودکی باید به آن توجه شود توانمندی خودابرازگری است. یعنی کودک بتواند آزادانه نیازها احساسات و تمایلات طبیعی خود را ابراز و درخواست کند. اگر این نیاز به خوبی ارضاء نشود یعنی کودک در خانواده‌ای بزرگ شود که او را به صورت مشروط می‌پذیرند. یعنی برای بدست آوردن عشق، توجه و تائید دیگران باید از جنبه‌های مهم شخصیت خود بگذرد و آن‌ها را سرکوب کند و کم‌کم به این نتیجه می‌رسد که نیازها و امیال هیجان دیگران از نیازها و احساسات او ارزشمند‌تر هستند.

12. طرحواره اطاعت (SB)

شعار اصلی این افراد این است که مجبورم همیشه از خواسته‌های دیگران اطاعت کنم. این افراد به صورت افراطی، کنترل خود را به دیگران واگذار می‌کنند. این افراد برای این‌ که از خشم و انتقام دیگران رهایی یابند پس کنترل رفتار خود را به آن‌ها واگذار می‌کنند. این اطاعت به دو شکل بروز می‌کند :

• اطاعت از نیازها: در این نوع اطاعت فرد تمایلات، تصمیمات و ترجیح‌های شخصی خود را واپس زنی می‌کند.
• اطاعت از هیجانات: در این نوع اطاعت فرد هیجانات خود را در واپس زنی می‌کند.

آشنایی بیشتر با طرحواره اطاعت

13. طرحواره ایثار (SS)

تمرکز بیش از حد بر روی برآوردن داوطلبانه نیازهای دیگران به قیمت از دست دادن ارضاء نیازهای خود. شایع ترین دلایل عبارتند از:

• جلوگیری از ایجاد درد برای دیگران.
•  برای جلوگیری از احساس گناه از احساس خودخواهی
• برای حفظ ارتباط با دیگران

آشنایی بیشتر با طرحواره ایثارگری

14. طرحواره پذیرش جویی / جلب توجه (AS)

افرادی که این طرحواره در آن‌ها فعال است حاضر هستند به هر قیمتی که شده از دیگران تائید، تصدیق و توجه بگیرند چون تاکید افراطی بر گرفتن توجه دارند. می‌خواهند برای خودشان بین افراد جامعه جایی باز کند حتی به قیمت از دست دادن احساس خویشتن واقعی خود. این افراد زمانی خودشان را ارزشمند تلقی می‌کنند که دیگران او را تائید کنند.

آشنایی بیشتر با طرحواره پذیرش جویی/ جلب توجه

حوزه پنجم: گوش به زنگی بیش از حد و باز داری

برآورده نشدن نیازهای:

نیاز به بازی، تفریح، خودانگیختگی

انسان‌ها در طول زندگی نیاز دارند به انجام فعالیت‌های لذت‌بخش بپردازند، فعالیت‌هایی که به خودی خود لذت دارد و برای رسیدن به یک پاداش بیرونی صورت نگیرد(فعالیت‌های خود انگیخته). افرادی که در دوران کودکی برای انجام بازی، شادی و تفریح تشویق نشده‌اند و حتی با سختگیری‌های والدین بر علیه لذت حرکت کرده‌اند، احساسات و تکانه‌های خودانگیخته خود را سرکوب می‌کنند و در طول زندگی سعی دارند بر طبق قواعد انعطاف ناپذیری درونی خودشان عمل کنند. دنبال کردن این قواعد درونی به حدی است که حتی به قیمت از دست دادن خوشحالی ابراز عقیده آرامش خاطر، سلامتی و حتی روابط صمیمی ختم شود.

15. طرحواره منفی گرایی / بدبینی (NP)

افرادی که طرحواره منفی گرایی / بدبینی در آن‌ها فعال است مدام بر جنبه‌های منفی زندگی متمرکز هستند یعنی جنبه‌های منفی را بزرگ‌نمایی می‌کنند و جنبه‌های مثبت زندگی را ناچیز و کوچک در نظر می‌گیرند به مواردی چون درد، مرگ، فقدان، یأس، تعارض، احساس گناه، دلخوری، مسائل حل نشده، اشتباهات بالقوه، خیانت و کارهایی که اشتباه انجام شده است و یا ممکن است اتفاق بیافتد تمرکز می‌کنند.

16. طرحواره بازداری هیجانی (EI)

این افراد محدودیت هیجانی زیادی نشان می‌دهند و از صحبت کردن درباره‌ هیجان‌هایشان و بیان آن‌ها پرهیز می‌کنند. آن‌ها به جای خودانگیختگی، بیش‌تر خویشتن‌داری زیادی دارند. این افراد معمولا دلسوزی و محبت خود را بیان نمی‌کنند و اغلب تلاش می‌کنند تا تمایلات پرخاشگرانه‌شان را کنترل کنند. در واقع این افراد به دنبال این هستند که کاری انجام ندهند که شرمندگی را تجربه کنند بیشترین بازداری‌ها در زمینه:

• خشم و پرخاشگری
• تکانه‌های مثبت مثل شادی، محبت، بازی و برانگیختگی جنسی
• در بیان آسیب پذیری و یا بیان احساسات و نیازهای شخصی

17. طرحواره معیارهای سختگیرانه / عیب جویی افراطی (US)

شعار اصلی این افراد این است که هیچ وقت از هیچ چیز راضی نیستم. کسانی که این طرحواره در آن‌ها فعال است سخت در پی تلاش بسیار زیاد برای رسیدن به ایده‌آل‌ها و معیارهای بلند پروازانه درونی شده‌ای هستند که در مورد رفتار و عملکرد خویشتن دارند. این افراد این تلاش مضاعف را معمولاً برای جلوگیری از انتقاد از خودشان می‌دهند.

آشنایی بیشتر با طرحواره معیارهای سرسختانه

18. طرحواره تنبیه (PU)

افراد دارای که طرحواره تنبیه، سخت به این عقیده پایبند هستند که همه باید به خاطر اشتباهات خودشان به شکل شدیدی تنبیه شوند، حتی خودشان. این افراد دارای ویژگی‌هایی مانند بی‌تحملی، تنبیه‌گری، بی‌حوصلگی و عصبی بودن هستند و قدرت همدلی با احساسات و مشکلات دیگران را ندارند.

در شبکه‌های اجتماعی همراه من باشید

• Instagram
• YouTube
• WhatsApp

منابع:

• https://www.healthline.com/health/schema-therapy-2
• https://schematherapysociety.org/Schema-Therapy